...
ŞİİRİN GİZLİ TARİHİ
"Tang çağında memurları şiir
bilgilerine göre seçerlerdi."
Ada adamlarıdır ozanlar. Kendilerine ta
baştan yaşayabilecekleri adalar kurarlar.
Gününde kimilerine sık sık gemiler uğrar,
kimilerine de arada bir. Ama çoğu kez arada
bir uğranan yarın adalarındadır
ozanların gözü.
Bu, bugünü önemsemediklerinden değildir, yarını,
bugünden ayırmadıklarındandır.
Şiirin kendi doğal durumudur savaşkanlık.
Buna varolmasının nedeni de diyebiliriz. Bu
yüzden her şiir, adına ölüm-kalım savaşı
diyebileceğimiz bir meydan savaşı vermek zorundadır.
Bütün ozanlar en büyükleri için çalışır.
Bütün ayakkabıcıların en iyileri
için çalıştıkları gibi
Ara zamanları siler şiir.
Her iyi şiir hem bir yetkinlik, hem de bir
acemiliktir. Bir daha yinelenmediği için.
Şiirde her sözcük sıradağlar gibi birçok anlamı
birden yüklenir.
"Şiir sözcüklerle yazılır" demek budur.
Zor olan şiirin hayatını yaşamaktır, yazmak
sonra gelir hep.
Cenindir şiir.
İmge yaratılan bir şeydir. Bunun için her
ozanın kendine özgü bir imge kullanışı, bir
imge anahtarı vardır. Kilidini kendi yaptığı,
kendi açıp kapadığı bir anahtar.
Bir şiir yazılıp yeryüzüne çıkmışsa, dünyada
bir şeyler değişmiştir.
Bazı ozanlar ölüp gittikleri halde, ölüp ölüp
dirilirler.
Yaşadıklarını, ya da öldüklerini böyle anlarız.
Bazılarını da yaşarken saçtıkları o korkunç sessizlik
(baskı) büyütür.
Kekemedir ozanın dili __
Yukarı şehirlere, Sart'a çekilen Krezüs'e,
ipek ve haç yollarına, mezarlıktaki çitlembike,
Avrupa'nın kuzeyindeki gökten sıkılanlara, Karadeniz
üzerindeki çarşılara, sicim, halat dükkanlarına, aşkı
yanıltmayan deniz kıyılarına, ovalara, dere boylarına
uğramış /
Tevhid denizinin gemicileriyle kadını kendi
vücudundan çıkaran Adem'le, yani büyük kırmızı aşı
boyalı evlerle, askerlerle, Hindistan'dan yürüyerek
gelen gezginler ve ve de Mısır ölüleriyle konuşmuş /
Hacca giderken Amasya'da Şehzade Sultan Bayezid'e,
atına kendi binenlere, sokağa çıkışı parmakla
gösterilenlere, dili pelteklere, eskicilere, Hacı Bayram
Veli'nin burçak imecesine, körlere, sağırlara /
KELT DİLİYLE YATAN SONSUZ CİNSİYETE
konuk olmuştur çünkü.
Ozan dilin belini getirerek dünyayı döller
Yeryüzünü, yeryüzündeki nice şeyi kocatmak,
yaşlandırmak için yazmak;
geride genç hiçbir şey bırakmamak...
yazmak budur.
Sözcüklerin ilk anlamları, yani çocukluklarıyla
yazar bütün ozanlar. Ele avuca sığmayan, hayta, hoyrat,
kitap, okul kaçağı sözcüklerle.
Kocamış sözcüklerin de gençlikleriyle...
Şiirde bilgelik böyle bir şeydir.
Geldin, bir geceyi koydun, gittin!
(Bir şiire satırbaşı mı?)
Taşlı tarlalardır ozanların teptiği yerler.
Umarsız topraklar. Gün oralarda doğar da ondan mı?
Şiirde ses dediğimiz, ilk dizede de bulduğumuz,
yapıdır. Şiire baştan sona egemen olan odur. Hep odur.
Şiir:
Ferman-ı aşka can iledir inkıyadımız. / Baki
Kurulu bütün düzenlere karşı çıkar şiir.
Kendine bile. Bu yüzden tanıma gelmez.
Ağızlarında bir sap otla dönen tarlakuşlarına
benzer ozanlar.Ama onların yuvaları yeryüzüdür.
Orada konaklarlar. Gökyüzünün çılgın mavisinden
geçerken, oralara yavaşça bırakıverirler
ağızlarının yükünü.
Aşağılarda bir yerlerde, bazı bazı duyulan o seslerdir
hep. Duyulup kalan.
Şiir kendi serüvenini kimseye bağlanmadan sürdürür.
Yapısı gereği bağlanmaya (yaratıcısına bile) ters düşer.
Şiir artıkları:
1
Anımsadığım otlar ve sessiz sedasız çiçekler.
2
Ve süthaneler açık ve daha uyuyor Haçlılar.
3
Ve sonra karardı Galata.
Bir yeryüzü tanığıdır ozan. "Ben bu yerlerden
geçtim!" diyordur.
Bir şiirin yeniliği,eskiliği, devrimciliği,
çağdaşlığı anlatış biçiminde, yani yapısındadır.
İçeriğin yeniliği onu kurtarmaz. İlle de içerikle biçimi
ayırmak gerekiyorsa, yeni, devrimci dediğimiz içerik,
şiirin yapısına vurmuyorsa, o şiirin yeni olduğu çok
su götürür. Bunun için C. Levi Strauss: "İçerik
gerçekliğini yapısından alır." diyecektir.
Bazı şeyler hala adlandırılmadıysa, yoksa,
şiirlere girmediğindendir.
Şiiri düzyazıdan ayıran anlamın kullanılış biçimidir.
İşte kesinkes şiire giden bir konu: Kurşunkalemin
tarihi.Bir konudur bu, bir hiç. Şiire dönüşmesi, şiir
olarak varolması, ozanın "olmak ya da olmamak" sorununa
bağlıdır. Bunu şöyle de söyleyebiliriz: Bir kişiliği
olup olmadığına. Kişiliği de ozanın dili kullanışında
tanırız.
Öte yandan, bu yarattığı dil, en çok dışlaştırdığı,
çoğullaştırdığı, herkesin yaptığı bir dildir de.
Suçsuzdur ozan. Bunun için, bunu kanıtlamak için yazar.
Yeh'in şiirlerine önsöz yazan Hsu Wei, onun şiirini
anlatırken hep kötü şiir örneklerini sıralar, iyi şiirin
örneğine gelince de: "Ama dostum Yeh'in
şiirleri öyle değildir." der.
Gerçekten de iyi şiirin tanımı daha çok kötü şiirin ne
olduğu göstererek
yapılmalı.
Yeni bir şiir söz konusu olunca, çoğunluk şiirden anlamaz
demek, çoğunluğu hor görmek değildir. Çoğunluğun alışkanlıklara
bağlı olduğunu, bundan da kolay kolay kurtulamayacağını söylemektir.
Bugün çoğunlukça da sevilen kimi ozanların, başlangıçta karşılaştıkları
hep bu tepki olmamış mıdır?
Şiir bağışlamaz: Ya vardır, ya yoktur.
Birdenbiredir şiir. Birdenbire çıkan bir deniz, bir ağaç,
bir yüz, bir sokak.
Şiir yalnızlıklarla (bir kıyıda çiçeğe durmuş süsenler,
danaburunları, yıkıntılar, kapalı odalar, akşamüstleri, eski
fotoğraflar bırakılmış evler, balkonlar, büyük küçük sular,
çan kulesiz kiliseler, iç avlular, kuş ölüleri, çakıllar,
ıssız kıyılarla) büyür,
Ozan yalnızdır çünkü.
Bazı şiirler kapalı havalar gibidir. Kapalı göklerin hüznü
vurur onlardan.
Bütün iyi şiirlerden kalan budur.
Her şiir -tarih önünde- bir maratona hazır olarak doğar.
Mutfaklarda kadınların yağlanmış bir el kitabı olacağım.
Ozanın bir yemek kitabı için düşürdüğü savsöz.
Şiiri doğrular yürütür, yanlışlar yapar.
Ozanların bir kentleri vardır hiç değilse bir mahalleleri,
bir sokağı. Bir dölyatakları yani.
Bazı şiirler salt sesle yürür. Bu yüzden göz görmez onları.
Bazı şiirlerde de (acıyı kazdıklarından olacak) ses duyulmaz.
Ya da çok altlardan gelir.
Dörtyol ağızlarıdır şiirin konakladıkları yerler.
Otağlarını hep oralara kurarlar. Rüzgarlara en açık yerler
oralarıdır da ondan.
Şiirde anlam her şey değildir.
Herakleitos'un yazdıklarını nasıl bulduğunu soran Euripides'e Sokrates:
- Anladıklarım çok yüce şeyler, öyle sanıyorum ki anlamadıklarım da..
Yalnız Delos'lu bir dalgıç gerek, diye yanıtlar.
Bu hele şiirse anlamın her şey olmadığı daha bir anlaşılır.
Bunun için Herakleitos kendi yazdıkları için:
- Açıverme Herakleitos'u yaprağın sonuna dek... diyecektir.
Şiir:
Diller bilir haç seferinden kalma
Bir ayağı R işaretli.
Ozanlar da yelek ceplerinde mühür taşır. Cumhuriyet adlı,
tek sözcüklü bir mühür. Yalnız kendi kazdıkları.
Çoğun, yaban, ayak basılmamış, yasak yerlerdir şiirin
uğrak yerleri. Kimselerin bilmediği küçük kara
parçaları / ormanlar / kayalıklar / keçi yolları / unutulmuş adalar /
göller / ölümün elindeki bataklıklar / başlarını alıp çekilmiş gökler /
kapalı iç denizler / mağaralar, ipek haç yolları / ilk coğrafyacılar /
İsa'lar, çocuk Muhammed'ler / cilalı taşlar, deli otlar / gözleri açık
renk çocuklar / saçlarını bırakmış kadınlar, adamlar / Himalayalar,
Afrika'da içilen tütün / yani eşyanın kötü tadı, buğday, fecir devletleri
yani cenin ormanları
"Çocuk ve Allah"
Şiir tarihle doğrulanmasına, özdeşleşmesine karşın, ona
karşıdır da. Bilir ki tarih kıyıcıdır, zorbadır. Şunun bunun
hakkını yiyerek kabarmıştır. Şiir tarihle (bu donmuş
zaman demek olan tarihle) hesaplaşarak onu aşar, değiştirir.
Kendi tarihini öyle yazar.
Şiirde kargaşa da, düzensizlik de, bozgun da bir yöntemi
gerektirir. Bozgunun yöntemi. Yeni bir şiirle karşılaşan, böyle
bir şeyle karşılaşır ilkin. Anlamın, duygunun, görüntünün
hallaç pamuğu gibi atıldığı ve kurulduğu.
Vahşidir şiir. Vuruculuğu bundan gelir.
Yazmak her şeyi aşka dönüştürmektir. Yazmak budur.
Eski bir kuyucudur ozan. Kazmayı vurduğu toprağı ta ötelerden
tanır. Bulduğu su da
kimseninkine benzemez.
Güncelde yararla yıkım yanyana yürür. Ama üstüne yürümek gerekir
onun. Sonunda gizli bir güç olarak kalmalı ama.
Öfkedir hep şiirin altında yatan. Akıtında daha çok o vardır.
Her iyi şiir hem bitmiş, hem bitmemmiş gibidir. İyi şiir tarih içinde kendini durmadan
yeniler, tamamlar çünkü.
Tersi yürürlükten kalkmaktır.
Şiir, gündelik dilin yanında ikinci bir dil bulmak, onunla yazmaktır.
Bu bulunmadıkça şiir yoktur.
İşte bir dize: Bir sap otla döndüm. (Bir şiire düşmeyi bekleyen)
Bazı şiirlerde bir ulusun bütün bir düşün tarihini bulabiliriz.
Şiirde gelenek dediğimiz böyle bir şeydir.
Şiir saklı bir sudur. Açıklamaz, anlatmaz; anlatmak, göstermek istediği
şeyin kendisidir.
Öğleüstlerini bekler bütün şiirler. Orta yerini günün. Dölyatağına düşme
vakti olan öğleüstlerini.
Ozan dili kendinin yapar. Marx'ın "Kişinin kendisi kişiselliğidir" dediği gibi.
İyi bir şiir kapalı olamaz. İnsana aykırıdır bu. Her büyük şiir bu karşıtlığı kaldırır.
Acımasızdır şiir.
Bu, elini uzatmaz, vermez demek değildir elbet. Çoğun, elini uzatan hep odur bile
denebilir. Ama o kadardır işte bütün cömertliği, kayrası. Hemen çekilir sonra
kıyısına, şiirin gizli tarihinde senin savaşımını ordan seyretmeyi yeğler. Bütün
ceberrutluğunu, katılığını, acımasızlığını o zaman kor işte: Artık sıra sendedir
çünkü.
Bu dünyanın bir yorumcusudur ozan. Yaşama bir anlam verir.
"Bu hayatta yeni bir şey değildir ölmek
Ama yaşamak da o kadar yeni sayılmaz."
Yesenin, intiharı bu denli savunursa, zordur ona karşı durmak!
Hayır'larla büyür ozan.
Şiirin kanıyla doğanın kanı ters orantılıdır. Doğa katıdır, ciddidir, vahşidir.
Yanlış yapmaz.
Şiirse insancıldır, doğadan çok insana benzer, onun gibi doğrularla, yanlışlarla büyür
Geceyi böler şiir. Hiç değilse elinden tutmaz.
Bir tragedyadır şiir, hep tek bir kişiye gelip dayanır.
Kimi ozanların yaşamları şiirlerinin önüne geçer, onunla büyür. Şiirleri
çok gerilerden gelir.
Bir ozanın açıklığı her şey değildir.
Geleneğin asıl kıyımı biçimde yatar. Geleneksel biçim, yararları yanında,
yıkımı da taşır çünkü.
Üstünü başını yırtmış çocuktur şiir.
Yangın çıkarmaktır şiirin işi. Daha çok odur.
Şiirde biçim, içerik diye iki öğe görmek, bir şiiri böyle yorumlamak,
değerlendirmek, şiire yaklaşma olanağını baştan kaldırır, giderek şiiri
yabancılaştırır. Şiirde biçim, içerik ilişkisine bir ağaca bakar gibi bakmalı.
Şiirde bir ağaç gibi bir eytişim izler çünkü. Tersi kökü dallarından ayırmak
olur.
Çocuktur ozanlar. Bu, ozanlar büyümez demek değildir. Büyür ama hep çocuk
olarak büyür. En çok büyüdüğü yaş da delikanlılıktır.
Bir yaşama biçimidir şiir. Yaşamın kendisi gibi de düz bir çizgi izlemez.
Ey benim sevilmiş yıkılmış yinim!
Şiirde kullanılan dil başka hiçbir yerde kullanılmaz.
Şiir kağıttadır.
Çoğun tek bir sayfadır bu kağıt da. Şiir orda boy atar, orda kurulur, yaşar.
Bir şiir kağıda geçmedikçe çok kez anlaşılmaz.
Bunun için ozan şiiri kafasında kurmaya başlar başlamaz sayfayı görür.
Önünde hep o vardır. Kulak da, göz de bu kağıttadır.
Bir sokağın misafirliğe çıkıp gelmesi gibi bir şeydir şiir.
Sorgular şiir.
- Adımı yazıyorum! Ozanlar yeryüzüne geldiklerinde bunu derler.
Bir ozanın şiiri öbür ozanların şiirinden diliyle ayrılır. Bu anlatılan
önemsiz demek değildir. Şiirin ne olduğuna bir yaklaşım tanımaktır. Hepsi bu.
Kimi şiirler bir zaman gelir bir kıyıya çekilirler. Yeniden göründüklerinde,
gök o gök değildir artık.
Ozanlar ceplerinde insanlar, kentler, nehirler, sokaklar taşırlar. Onlarla
dolaşırlar.
Dolambaçlı sokakları sever ozanlar. Kişi ancak oralarda yitebilir, kendini
bu yeryüzüne oralarda saçabilir de ondan.
Ozan düzeltmek için yıkar. Yeryüzüne bakışında bu vardır hep.
Terkisine bütün zamanları yüklenerek yürür şiir. Sabahları su yollarında,
koyaklarda, sokak ağızlarında görünür. Kırlarda ormanlarda uyur. Köylerin,
kasabaların içinden yavaşça geçer. Yollarda geceler.
Kentlerin ağzına geldiğinde, birden üstünü başını değişir. Kalkar, yayını
gerer, oklarını atar.
Us şiirin katilidir. Ama ozanlar yine de onu elaltında bulundururlar,
buyruğunda çalıştırırlar. Bir çeşit kapıkulluğu, ölü yıkayıcılığı.
Şiirin usa verdiği görev böyle bir şeydir daha çok.
Ozanların Allah'la oturup kalkmak istemelerine şaşmamalı. Aramızdan biri gibi
ona bakmak istemelerindendir bu.
Bir adlandırma. O kadar.
Şiir en çok baskılar, kıyımlar, tüzesizlikler çağında kımıldamaya başlar, ama
başvermesi, ortaya çıkması için oranlı topraklar ister. Bir denge uzmanıdır sanki.
Ama bir durukluk değildir bu hiçbir zaman.
Yaşamın kendisi gibi hep tetiktedir.
Mazlumdur ozan. Kıyıma uğramışlık yatar kanında. Asidir bu yüzden.
Özdek nasıl kendini yaratırsa, şiir de kendi iç devimi sonucu oluşur. Bu yüzden
şiirin eytişimiyle, özdeğin eytişimi atbaşı gider.
Bir şiir kendini bize iyi dedirtiyorsa, bu her şey demektir.
Ozanın tabanca taşımasına bakmayın, çiçek satar ozan, çiçek!
Bazı şiirlerde anlam ayrı yürür. Ayrı düşer. Ele gelmez yani. Sanki iki eliyle
yazıyor gibidir ozan. Biri hep yedekte durur. Bombayı düşürense başkasıdır.
(Hava akınlarına karşı hedefi gizleme mi?)
Kişiyi değiştirir şiir. İnsandaki değişme, değiştirme gücünün ta kendisidir.
Kimi ozanlar küçük, ince suların adamıdır, onların elinden tutarlar. O küçük
suların önünü açarlar, temizlerler.
Kendileri de kıyılarda dururlar.
Bir çeşit köprübaşı olan kıyılarda.
Ozan imgelerle görür. Bu yüzden her şiir kalemleri şöyle ucundan tutar. İmgelem
çünkü hep ev sahibidir. Us ise kiracıdır. Çokluk o bile değildir.
Bütün zamanların şiiri diye bir şiir yoktur, şiir de yaşamın kendisi gibi
alçak gönüllüdür.
Bir sessizliktir şiirin yazdığı. Yeryüzünün durduğu, soluğunun kesilir gibi olduğu
bir sessizlik. Duyulan yalnız.
Kusursuz, yetkin şiirler yazmak kolay değildir. Ama asıl zor olan, kolay, kusurlu
gibi şiirler yazmaktır.
Böylesi daha gerçekçidir.
Shelley, Bacon'ın denemelerindeki imge gücüne vurgunmuş. Onlara şiir gözüyle
bakarmış. Buna şaşmamak gerek. Aynı nedenden ben de birçok düzyazıya şiir gözüyle
bakarım. Birçok şiire de düzyazı gözüyle.
Şiiri açıp kapayan tek anahtar imgedir.
Bir şiir kazıcısı için şiir ödevi:
-Elmayı yazınız!
Çeşitli düşmanları vardır şiirin. Öykü bunlardan biridir. Ona baş düşman gözüyle
bakılmalı. Çoğun bir şiiri öyküsü yüzünden bir kez okuyup bırakırız. Şiire bundan
daha büyük düşmanlık olur mu?
Ama bu da şiirin bir öyküsü yoktur demek değildir.
Her şiir bir ılgımla savaşır. Ozanın önündeki hem umut, hem umutsuzluktur bu.
Hep böyle bir şeydir ozanı bekleyen.
Şiir eninde sonunda görmedir. Şiirde dil bu işe yarar.
Görmede her sözcüğü tartma, deneme, tanıma, doğrulama vardır.
Bu yüzden şiir görülmedikçe anlamını tamamlamaz.
Ozan söylerken de görür. Göstermektir, göstererek var etmektir çünkü işi.
Benim sana bakarak büyüttüğüm kentler bunlar, diyordu ozan, yolun ağzındaki
karasevdalısına. Dilin bir çeşit başdönmesiyle.
Kimi şiirler sualtı kentleri kurarlar. Bir çeşit karartma. Yukardakilerin
erozyonu tamamlanınca, su yüzüne çıkarlar.
Ayraçlarla yazarlar ozanlar. Daha çok oralarda aramalı onları.
İLHAN BERK (1918)
Manisa'da doğdu. Gazi Eğitim Enstitüsü
Fransızca Bölümü'nü bitirdi. Bir süre
öğretmenlik yaptı. Ziraat Bankası Genel
Müdürlüğü Yayın Bürosu'ndaki çevirmenlik
görevinden emekli oldu. Yaşamını Bodrum'da
sürdürüyor.
"Tang çağında memurları şiir
bilgilerine göre seçerlerdi."
Ada adamlarıdır ozanlar. Kendilerine ta
baştan yaşayabilecekleri adalar kurarlar.
Gününde kimilerine sık sık gemiler uğrar,
kimilerine de arada bir. Ama çoğu kez arada
bir uğranan yarın adalarındadır
ozanların gözü.
Bu, bugünü önemsemediklerinden değildir, yarını,
bugünden ayırmadıklarındandır.
Şiirin kendi doğal durumudur savaşkanlık.
Buna varolmasının nedeni de diyebiliriz. Bu
yüzden her şiir, adına ölüm-kalım savaşı
diyebileceğimiz bir meydan savaşı vermek zorundadır.
Bütün ozanlar en büyükleri için çalışır.
Bütün ayakkabıcıların en iyileri
için çalıştıkları gibi
Ara zamanları siler şiir.
Her iyi şiir hem bir yetkinlik, hem de bir
acemiliktir. Bir daha yinelenmediği için.
Şiirde her sözcük sıradağlar gibi birçok anlamı
birden yüklenir.
"Şiir sözcüklerle yazılır" demek budur.
Zor olan şiirin hayatını yaşamaktır, yazmak
sonra gelir hep.
Cenindir şiir.
İmge yaratılan bir şeydir. Bunun için her
ozanın kendine özgü bir imge kullanışı, bir
imge anahtarı vardır. Kilidini kendi yaptığı,
kendi açıp kapadığı bir anahtar.
Bir şiir yazılıp yeryüzüne çıkmışsa, dünyada
bir şeyler değişmiştir.
Bazı ozanlar ölüp gittikleri halde, ölüp ölüp
dirilirler.
Yaşadıklarını, ya da öldüklerini böyle anlarız.
Bazılarını da yaşarken saçtıkları o korkunç sessizlik
(baskı) büyütür.
Kekemedir ozanın dili __
Yukarı şehirlere, Sart'a çekilen Krezüs'e,
ipek ve haç yollarına, mezarlıktaki çitlembike,
Avrupa'nın kuzeyindeki gökten sıkılanlara, Karadeniz
üzerindeki çarşılara, sicim, halat dükkanlarına, aşkı
yanıltmayan deniz kıyılarına, ovalara, dere boylarına
uğramış /
Tevhid denizinin gemicileriyle kadını kendi
vücudundan çıkaran Adem'le, yani büyük kırmızı aşı
boyalı evlerle, askerlerle, Hindistan'dan yürüyerek
gelen gezginler ve ve de Mısır ölüleriyle konuşmuş /
Hacca giderken Amasya'da Şehzade Sultan Bayezid'e,
atına kendi binenlere, sokağa çıkışı parmakla
gösterilenlere, dili pelteklere, eskicilere, Hacı Bayram
Veli'nin burçak imecesine, körlere, sağırlara /
KELT DİLİYLE YATAN SONSUZ CİNSİYETE
konuk olmuştur çünkü.
Ozan dilin belini getirerek dünyayı döller
Yeryüzünü, yeryüzündeki nice şeyi kocatmak,
yaşlandırmak için yazmak;
geride genç hiçbir şey bırakmamak...
yazmak budur.
Sözcüklerin ilk anlamları, yani çocukluklarıyla
yazar bütün ozanlar. Ele avuca sığmayan, hayta, hoyrat,
kitap, okul kaçağı sözcüklerle.
Kocamış sözcüklerin de gençlikleriyle...
Şiirde bilgelik böyle bir şeydir.
Geldin, bir geceyi koydun, gittin!
(Bir şiire satırbaşı mı?)
Taşlı tarlalardır ozanların teptiği yerler.
Umarsız topraklar. Gün oralarda doğar da ondan mı?
Şiirde ses dediğimiz, ilk dizede de bulduğumuz,
yapıdır. Şiire baştan sona egemen olan odur. Hep odur.
Şiir:
Ferman-ı aşka can iledir inkıyadımız. / Baki
Kurulu bütün düzenlere karşı çıkar şiir.
Kendine bile. Bu yüzden tanıma gelmez.
Ağızlarında bir sap otla dönen tarlakuşlarına
benzer ozanlar.Ama onların yuvaları yeryüzüdür.
Orada konaklarlar. Gökyüzünün çılgın mavisinden
geçerken, oralara yavaşça bırakıverirler
ağızlarının yükünü.
Aşağılarda bir yerlerde, bazı bazı duyulan o seslerdir
hep. Duyulup kalan.
Şiir kendi serüvenini kimseye bağlanmadan sürdürür.
Yapısı gereği bağlanmaya (yaratıcısına bile) ters düşer.
Şiir artıkları:
1
Anımsadığım otlar ve sessiz sedasız çiçekler.
2
Ve süthaneler açık ve daha uyuyor Haçlılar.
3
Ve sonra karardı Galata.
Bir yeryüzü tanığıdır ozan. "Ben bu yerlerden
geçtim!" diyordur.
Bir şiirin yeniliği,eskiliği, devrimciliği,
çağdaşlığı anlatış biçiminde, yani yapısındadır.
İçeriğin yeniliği onu kurtarmaz. İlle de içerikle biçimi
ayırmak gerekiyorsa, yeni, devrimci dediğimiz içerik,
şiirin yapısına vurmuyorsa, o şiirin yeni olduğu çok
su götürür. Bunun için C. Levi Strauss: "İçerik
gerçekliğini yapısından alır." diyecektir.
Bazı şeyler hala adlandırılmadıysa, yoksa,
şiirlere girmediğindendir.
Şiiri düzyazıdan ayıran anlamın kullanılış biçimidir.
İşte kesinkes şiire giden bir konu: Kurşunkalemin
tarihi.Bir konudur bu, bir hiç. Şiire dönüşmesi, şiir
olarak varolması, ozanın "olmak ya da olmamak" sorununa
bağlıdır. Bunu şöyle de söyleyebiliriz: Bir kişiliği
olup olmadığına. Kişiliği de ozanın dili kullanışında
tanırız.
Öte yandan, bu yarattığı dil, en çok dışlaştırdığı,
çoğullaştırdığı, herkesin yaptığı bir dildir de.
Suçsuzdur ozan. Bunun için, bunu kanıtlamak için yazar.
Yeh'in şiirlerine önsöz yazan Hsu Wei, onun şiirini
anlatırken hep kötü şiir örneklerini sıralar, iyi şiirin
örneğine gelince de: "Ama dostum Yeh'in
şiirleri öyle değildir." der.
Gerçekten de iyi şiirin tanımı daha çok kötü şiirin ne
olduğu göstererek
yapılmalı.
Yeni bir şiir söz konusu olunca, çoğunluk şiirden anlamaz
demek, çoğunluğu hor görmek değildir. Çoğunluğun alışkanlıklara
bağlı olduğunu, bundan da kolay kolay kurtulamayacağını söylemektir.
Bugün çoğunlukça da sevilen kimi ozanların, başlangıçta karşılaştıkları
hep bu tepki olmamış mıdır?
Şiir bağışlamaz: Ya vardır, ya yoktur.
Birdenbiredir şiir. Birdenbire çıkan bir deniz, bir ağaç,
bir yüz, bir sokak.
Şiir yalnızlıklarla (bir kıyıda çiçeğe durmuş süsenler,
danaburunları, yıkıntılar, kapalı odalar, akşamüstleri, eski
fotoğraflar bırakılmış evler, balkonlar, büyük küçük sular,
çan kulesiz kiliseler, iç avlular, kuş ölüleri, çakıllar,
ıssız kıyılarla) büyür,
Ozan yalnızdır çünkü.
Bazı şiirler kapalı havalar gibidir. Kapalı göklerin hüznü
vurur onlardan.
Bütün iyi şiirlerden kalan budur.
Her şiir -tarih önünde- bir maratona hazır olarak doğar.
Mutfaklarda kadınların yağlanmış bir el kitabı olacağım.
Ozanın bir yemek kitabı için düşürdüğü savsöz.
Şiiri doğrular yürütür, yanlışlar yapar.
Ozanların bir kentleri vardır hiç değilse bir mahalleleri,
bir sokağı. Bir dölyatakları yani.
Bazı şiirler salt sesle yürür. Bu yüzden göz görmez onları.
Bazı şiirlerde de (acıyı kazdıklarından olacak) ses duyulmaz.
Ya da çok altlardan gelir.
Dörtyol ağızlarıdır şiirin konakladıkları yerler.
Otağlarını hep oralara kurarlar. Rüzgarlara en açık yerler
oralarıdır da ondan.
Şiirde anlam her şey değildir.
Herakleitos'un yazdıklarını nasıl bulduğunu soran Euripides'e Sokrates:
- Anladıklarım çok yüce şeyler, öyle sanıyorum ki anlamadıklarım da..
Yalnız Delos'lu bir dalgıç gerek, diye yanıtlar.
Bu hele şiirse anlamın her şey olmadığı daha bir anlaşılır.
Bunun için Herakleitos kendi yazdıkları için:
- Açıverme Herakleitos'u yaprağın sonuna dek... diyecektir.
Şiir:
Diller bilir haç seferinden kalma
Bir ayağı R işaretli.
Ozanlar da yelek ceplerinde mühür taşır. Cumhuriyet adlı,
tek sözcüklü bir mühür. Yalnız kendi kazdıkları.
Çoğun, yaban, ayak basılmamış, yasak yerlerdir şiirin
uğrak yerleri. Kimselerin bilmediği küçük kara
parçaları / ormanlar / kayalıklar / keçi yolları / unutulmuş adalar /
göller / ölümün elindeki bataklıklar / başlarını alıp çekilmiş gökler /
kapalı iç denizler / mağaralar, ipek haç yolları / ilk coğrafyacılar /
İsa'lar, çocuk Muhammed'ler / cilalı taşlar, deli otlar / gözleri açık
renk çocuklar / saçlarını bırakmış kadınlar, adamlar / Himalayalar,
Afrika'da içilen tütün / yani eşyanın kötü tadı, buğday, fecir devletleri
yani cenin ormanları
"Çocuk ve Allah"
Şiir tarihle doğrulanmasına, özdeşleşmesine karşın, ona
karşıdır da. Bilir ki tarih kıyıcıdır, zorbadır. Şunun bunun
hakkını yiyerek kabarmıştır. Şiir tarihle (bu donmuş
zaman demek olan tarihle) hesaplaşarak onu aşar, değiştirir.
Kendi tarihini öyle yazar.
Şiirde kargaşa da, düzensizlik de, bozgun da bir yöntemi
gerektirir. Bozgunun yöntemi. Yeni bir şiirle karşılaşan, böyle
bir şeyle karşılaşır ilkin. Anlamın, duygunun, görüntünün
hallaç pamuğu gibi atıldığı ve kurulduğu.
Vahşidir şiir. Vuruculuğu bundan gelir.
Yazmak her şeyi aşka dönüştürmektir. Yazmak budur.
Eski bir kuyucudur ozan. Kazmayı vurduğu toprağı ta ötelerden
tanır. Bulduğu su da
kimseninkine benzemez.
Güncelde yararla yıkım yanyana yürür. Ama üstüne yürümek gerekir
onun. Sonunda gizli bir güç olarak kalmalı ama.
Öfkedir hep şiirin altında yatan. Akıtında daha çok o vardır.
Her iyi şiir hem bitmiş, hem bitmemmiş gibidir. İyi şiir tarih içinde kendini durmadan
yeniler, tamamlar çünkü.
Tersi yürürlükten kalkmaktır.
Şiir, gündelik dilin yanında ikinci bir dil bulmak, onunla yazmaktır.
Bu bulunmadıkça şiir yoktur.
İşte bir dize: Bir sap otla döndüm. (Bir şiire düşmeyi bekleyen)
Bazı şiirlerde bir ulusun bütün bir düşün tarihini bulabiliriz.
Şiirde gelenek dediğimiz böyle bir şeydir.
Şiir saklı bir sudur. Açıklamaz, anlatmaz; anlatmak, göstermek istediği
şeyin kendisidir.
Öğleüstlerini bekler bütün şiirler. Orta yerini günün. Dölyatağına düşme
vakti olan öğleüstlerini.
Ozan dili kendinin yapar. Marx'ın "Kişinin kendisi kişiselliğidir" dediği gibi.
İyi bir şiir kapalı olamaz. İnsana aykırıdır bu. Her büyük şiir bu karşıtlığı kaldırır.
Acımasızdır şiir.
Bu, elini uzatmaz, vermez demek değildir elbet. Çoğun, elini uzatan hep odur bile
denebilir. Ama o kadardır işte bütün cömertliği, kayrası. Hemen çekilir sonra
kıyısına, şiirin gizli tarihinde senin savaşımını ordan seyretmeyi yeğler. Bütün
ceberrutluğunu, katılığını, acımasızlığını o zaman kor işte: Artık sıra sendedir
çünkü.
Bu dünyanın bir yorumcusudur ozan. Yaşama bir anlam verir.
"Bu hayatta yeni bir şey değildir ölmek
Ama yaşamak da o kadar yeni sayılmaz."
Yesenin, intiharı bu denli savunursa, zordur ona karşı durmak!
Hayır'larla büyür ozan.
Şiirin kanıyla doğanın kanı ters orantılıdır. Doğa katıdır, ciddidir, vahşidir.
Yanlış yapmaz.
Şiirse insancıldır, doğadan çok insana benzer, onun gibi doğrularla, yanlışlarla büyür
Geceyi böler şiir. Hiç değilse elinden tutmaz.
Bir tragedyadır şiir, hep tek bir kişiye gelip dayanır.
Kimi ozanların yaşamları şiirlerinin önüne geçer, onunla büyür. Şiirleri
çok gerilerden gelir.
Bir ozanın açıklığı her şey değildir.
Geleneğin asıl kıyımı biçimde yatar. Geleneksel biçim, yararları yanında,
yıkımı da taşır çünkü.
Üstünü başını yırtmış çocuktur şiir.
Yangın çıkarmaktır şiirin işi. Daha çok odur.
Şiirde biçim, içerik diye iki öğe görmek, bir şiiri böyle yorumlamak,
değerlendirmek, şiire yaklaşma olanağını baştan kaldırır, giderek şiiri
yabancılaştırır. Şiirde biçim, içerik ilişkisine bir ağaca bakar gibi bakmalı.
Şiirde bir ağaç gibi bir eytişim izler çünkü. Tersi kökü dallarından ayırmak
olur.
Çocuktur ozanlar. Bu, ozanlar büyümez demek değildir. Büyür ama hep çocuk
olarak büyür. En çok büyüdüğü yaş da delikanlılıktır.
Bir yaşama biçimidir şiir. Yaşamın kendisi gibi de düz bir çizgi izlemez.
Ey benim sevilmiş yıkılmış yinim!
Şiirde kullanılan dil başka hiçbir yerde kullanılmaz.
Şiir kağıttadır.
Çoğun tek bir sayfadır bu kağıt da. Şiir orda boy atar, orda kurulur, yaşar.
Bir şiir kağıda geçmedikçe çok kez anlaşılmaz.
Bunun için ozan şiiri kafasında kurmaya başlar başlamaz sayfayı görür.
Önünde hep o vardır. Kulak da, göz de bu kağıttadır.
Bir sokağın misafirliğe çıkıp gelmesi gibi bir şeydir şiir.
Sorgular şiir.
- Adımı yazıyorum! Ozanlar yeryüzüne geldiklerinde bunu derler.
Bir ozanın şiiri öbür ozanların şiirinden diliyle ayrılır. Bu anlatılan
önemsiz demek değildir. Şiirin ne olduğuna bir yaklaşım tanımaktır. Hepsi bu.
Kimi şiirler bir zaman gelir bir kıyıya çekilirler. Yeniden göründüklerinde,
gök o gök değildir artık.
Ozanlar ceplerinde insanlar, kentler, nehirler, sokaklar taşırlar. Onlarla
dolaşırlar.
Dolambaçlı sokakları sever ozanlar. Kişi ancak oralarda yitebilir, kendini
bu yeryüzüne oralarda saçabilir de ondan.
Ozan düzeltmek için yıkar. Yeryüzüne bakışında bu vardır hep.
Terkisine bütün zamanları yüklenerek yürür şiir. Sabahları su yollarında,
koyaklarda, sokak ağızlarında görünür. Kırlarda ormanlarda uyur. Köylerin,
kasabaların içinden yavaşça geçer. Yollarda geceler.
Kentlerin ağzına geldiğinde, birden üstünü başını değişir. Kalkar, yayını
gerer, oklarını atar.
Us şiirin katilidir. Ama ozanlar yine de onu elaltında bulundururlar,
buyruğunda çalıştırırlar. Bir çeşit kapıkulluğu, ölü yıkayıcılığı.
Şiirin usa verdiği görev böyle bir şeydir daha çok.
Ozanların Allah'la oturup kalkmak istemelerine şaşmamalı. Aramızdan biri gibi
ona bakmak istemelerindendir bu.
Bir adlandırma. O kadar.
Şiir en çok baskılar, kıyımlar, tüzesizlikler çağında kımıldamaya başlar, ama
başvermesi, ortaya çıkması için oranlı topraklar ister. Bir denge uzmanıdır sanki.
Ama bir durukluk değildir bu hiçbir zaman.
Yaşamın kendisi gibi hep tetiktedir.
Mazlumdur ozan. Kıyıma uğramışlık yatar kanında. Asidir bu yüzden.
Özdek nasıl kendini yaratırsa, şiir de kendi iç devimi sonucu oluşur. Bu yüzden
şiirin eytişimiyle, özdeğin eytişimi atbaşı gider.
Bir şiir kendini bize iyi dedirtiyorsa, bu her şey demektir.
Ozanın tabanca taşımasına bakmayın, çiçek satar ozan, çiçek!
Bazı şiirlerde anlam ayrı yürür. Ayrı düşer. Ele gelmez yani. Sanki iki eliyle
yazıyor gibidir ozan. Biri hep yedekte durur. Bombayı düşürense başkasıdır.
(Hava akınlarına karşı hedefi gizleme mi?)
Kişiyi değiştirir şiir. İnsandaki değişme, değiştirme gücünün ta kendisidir.
Kimi ozanlar küçük, ince suların adamıdır, onların elinden tutarlar. O küçük
suların önünü açarlar, temizlerler.
Kendileri de kıyılarda dururlar.
Bir çeşit köprübaşı olan kıyılarda.
Ozan imgelerle görür. Bu yüzden her şiir kalemleri şöyle ucundan tutar. İmgelem
çünkü hep ev sahibidir. Us ise kiracıdır. Çokluk o bile değildir.
Bütün zamanların şiiri diye bir şiir yoktur, şiir de yaşamın kendisi gibi
alçak gönüllüdür.
Bir sessizliktir şiirin yazdığı. Yeryüzünün durduğu, soluğunun kesilir gibi olduğu
bir sessizlik. Duyulan yalnız.
Kusursuz, yetkin şiirler yazmak kolay değildir. Ama asıl zor olan, kolay, kusurlu
gibi şiirler yazmaktır.
Böylesi daha gerçekçidir.
Shelley, Bacon'ın denemelerindeki imge gücüne vurgunmuş. Onlara şiir gözüyle
bakarmış. Buna şaşmamak gerek. Aynı nedenden ben de birçok düzyazıya şiir gözüyle
bakarım. Birçok şiire de düzyazı gözüyle.
Şiiri açıp kapayan tek anahtar imgedir.
Bir şiir kazıcısı için şiir ödevi:
-Elmayı yazınız!
Çeşitli düşmanları vardır şiirin. Öykü bunlardan biridir. Ona baş düşman gözüyle
bakılmalı. Çoğun bir şiiri öyküsü yüzünden bir kez okuyup bırakırız. Şiire bundan
daha büyük düşmanlık olur mu?
Ama bu da şiirin bir öyküsü yoktur demek değildir.
Her şiir bir ılgımla savaşır. Ozanın önündeki hem umut, hem umutsuzluktur bu.
Hep böyle bir şeydir ozanı bekleyen.
Şiir eninde sonunda görmedir. Şiirde dil bu işe yarar.
Görmede her sözcüğü tartma, deneme, tanıma, doğrulama vardır.
Bu yüzden şiir görülmedikçe anlamını tamamlamaz.
Ozan söylerken de görür. Göstermektir, göstererek var etmektir çünkü işi.
Benim sana bakarak büyüttüğüm kentler bunlar, diyordu ozan, yolun ağzındaki
karasevdalısına. Dilin bir çeşit başdönmesiyle.
Kimi şiirler sualtı kentleri kurarlar. Bir çeşit karartma. Yukardakilerin
erozyonu tamamlanınca, su yüzüne çıkarlar.
Ayraçlarla yazarlar ozanlar. Daha çok oralarda aramalı onları.
İLHAN BERK (1918)
Manisa'da doğdu. Gazi Eğitim Enstitüsü
Fransızca Bölümü'nü bitirdi. Bir süre
öğretmenlik yaptı. Ziraat Bankası Genel
Müdürlüğü Yayın Bürosu'ndaki çevirmenlik
görevinden emekli oldu. Yaşamını Bodrum'da
sürdürüyor.
zehni - 28. Feb, 20:08
