Güneş vurdu başını bir kale kemerine!
Kuşlar yine bu akşam surlara otursunlar.
Baksınlar şu kocaman mahalle üzerine…
C. Kudret
İstanbul'daki ilk yerleşme yeri, bugün bizi arkeolojik buluntular ışığında kentin Anadolu yakasındaki, İ.Ö.3000 yıllarına tarihlendirilen Fikirtepe semtine götürür. Kimi araştırmacılara göre ise, en erken yerleşmeler Haliç kıyılarında ve bunun ucundaki Alibey ve Kağıthane derelerinin vadilerinde veya bunlara hakim tepelerde kurulmuş olmalıdır.[1] Asıl İstanbul'un kurulduğu yer olan Sarayburnu'ndaki yerleşme de Yunan öncesi dönemlere tarihleniyor.
Bölgenin ilk sakinlerinin Megaralılar olduğu yaygın bir kanaattir. M.S.I. yüzyılda yaşamış Roma'lı yazar Plinius, sonraları Byzantion'un kurulduğu yerde daha önceleri Lygos adında bir köyün bulunduğunu belirtir. İstanbul'un Yunanistan'daki Megara'dan gelen göçmenlerce İ.Ö.660 ya da 658 yılında kurulduğu söyleniyor. Efsaneye göre;
Yunanistan'daki Megaralılar bir koloni kurma çabası içindedirler ama yeni yurtlarını nereye kuracaklarını bilemediklerinden, dönemin gelenekleri uyarınca gidip Delphoi tapınağı bilicisine danışırlar. Tanrı sözcüsü onlara, şehirlerini "Körler Ülkesi"nin karşısına kurmalarını söyler. Ve böylece Megaralılar, başkanları Byzas'ın öncülüğünde yollara düşerler. Sarayburnu kıyılarına vardıklarında gördükleri olağanüstü güzellikteki manzara karşısında büyülenirler. Az sonra karşı yakada kurulmuş bir yerleşim yeri ilişir gözlerine. Sarayburnu kıyısı gibi eşsiz güzellikte bir yer dururken, neden bu göçmenlerin karşıda bir kent kurduklarına önce pek şaşırır Byzas, ama "Körler Ülkesi"nin sırrını da çözmüş olur. Ve tam Khalkedon'un[2] karşısında kurar şehrini. Böylece Byzas'ın şehri, "Byzantion" , İstanbul'un en eski ismi olarak kaynaklarda yerini alır.
Konumuzun ana başlığını oluşturan "Sur Yapıları" kentin tarihinde, dört tarihsel evre içinde inşa edilmişlerdir.
İlk Surlar
Kentin en eski surları, antik Byzantion'u çevreleyen ve bugünkü verilere göre hakkında çok kesin bilgilerin bulunmadığı, sadece çeşitli bulgularla kestirilebilen, bu nedenle de çeşitli uzmanlar tarafından bazı noktaları tartışmalı olan kent duvarlarıdır. Aynı yerde daha önce kurulmuş olan Lygos'u çevreleyen duvarların bulunduğu genellikle kabul edilirse de arkaik döneme ait bu surlardan günümüze hiçbir iz kalmamıştır.
Byzantion (Byzas) Suru: Megara'lı kumandan Byzas'ın yaptırmış olduğu öne sürülen surlardır. Kentin Hristiyanlık döneminde Angulus Ayios Demetrios adıyla anılacak olan bugünkü Sarayburnu'nun doğal hali şimdi olduğundan daha sivriydi, burnun Haliç tarafına rastlayan batı kesimi günümüzdeki Sirkeci meydanı ile Bahçekapı mevkii ve doğusu Eminönü alanına kadar denizdi; bu alan burnun batısında küçük bir koy oluşturmaktaydı, deniz çizgisi şimdiki 5m kotundan geçmekteydi, denizin sonradan doldurulmasıyla koy küçüldü, karadan alan kazanıldı. Byzantion'lu Dionysos, ilk Byzantion'un çevresinin 5'i kara tarafından olmak üzere 35 stadion[3] ölçüsünde olduğunu bildirir. 27 kuleye sahip olan surlar, burnun hemen batısından ( sonraki Bizans adlarıyla Eugenios [ Kentanorion ] Burcu ya da Eugenios Kapısı'nın, Osmanlılarca yapılan Yalı Köşkü Kapısı'nın güneyinden ) başlıyor, güneye doğru tepe yamacından çıkıyor, Osmanlı dönemi adlandırmasıyla Babıali ile Zeynep Sultan Camii ve Sıbyan Mektebi civarından geçip Ayasofya Meydanı'ndan, Divanyolu'nun başladığı noktadan ( Milion Taşı) doğuya kıvrılıyor, bu kez tepenin güney yamacını izleyerek, bugünkü Cankurtaran'da, eski Gülhane Hastanesi ile adını Mangana Sarayı ve Manastırından alan mahallenin güneyindeki Arkadiania arasından, şimdiki Ahırkapı Feneri'nin kuzeyinde, Değirmenkapı denilen mevkide denize kavuşuyordu.
P.Gyllius'un kitabında sözünü ettiği Herodianos'un tanıklığına göre, Byzantion surlarında taşların birleşme noktaları o kadar inceymiş ki, surlar birleşik duvar örgüsüyle değil de, adeta tek bir taşla yapılmış izlenimini verirmiş. Yine Gyllius'un kitabından Zonaras'ın gönderme yaptığı Dion, Byzantion'un çok iyi tahkim edilmiş surlara sahip olduğunu anlatır:
koruyucu kaplama üç ayak kalınlığındaki taşlardan yapılmış, taşlar tunç regulalarla kenetlenmiştir. Sur, içte, çok sıkı dolguludur, tüm yapı kesintisiz tek bir duvardan oluşmuş gözükür. Surun çok sayıda büyük kulesi vardı; kulelerin çevresinde, üstüste yer alan kapıları bulunuyordu. Kara surları oldukça yüksek, deniz tarafındakiler daha alçaktı. Surların içinde, uçlarındaki kulelerin tuttuğu zincirle kapatılan iki liman vardı.[4]
Ilkel nitelikli bu surlar, kara surları olup deniz tarafındaki bölümü, şiddetli dalgaları kesmek için oluşturulmuş taş yığması görünümündeydi.
Kentin ve surlarının diğer bir mimarı da Leon'dur. Makedonyalı Büyük İskender'in babası II. Phillip, M.Ö. 340'da kenti kuşattığında Byzantion'un savunmasına kumanda eden Leon, surları mezar taşlarıyla restore edip sağlamlaştırdı. Bu nedenle tamir gören bölümlerden birisine, "mezar" sözcüğüyle ilintili olarak "timbosine" adı verildi.
Septimius Severus Suru: Roma İmparatorluk döneminde şehrin kaderinde en önemli rolü oynayan, hiç şüphesiz İmparator Septimius Severus idi. İllyria ordusu komutanı iken, Byzantion şehri, Severus'a karşı onun düşmanı olan Suriye ordusu komutanı Pescennius Niger'in tarafını tutmuştu. Niger mağlup olduğu halde, direniş iki yıl sürdü. Severus neticede Byzantion'u ele geçirdi (196) ama ceza olarak da şehri yerle bir ederek surları yıktırdı. Sitelik hakkını aldı ve köy olarak Marmara kıyısındaki Perinthos'a (Ereğli) bağladı. Kısa bir süre sonra Severus'un oğlu Caracalla, şehre verilen bu cezayı çok bulmuş ve babasından şehrin affını istemiştir. Bunun üzerine Severus, şehri tamir ettirerek sitelik hakkını da iade etti.[5] Bu imar kapsamında, eski surların dışında yeni bir sur yaptırdı. Bu sur, Haliç'in Sarayburnu ucundaki koyun batısından, bugünkü Yeni Cami civarından başlayıp, güneye doğru tepeye, 55m kotuna kadar çıkıyor, daha sonra Constantinos'un yaptıracağı Constantinus Forumu yöresinden geçerek, güneye, Marmara Denizi'ne doğru tepeden aşağı devam ediyor, gene daha sonra üzerinde Hipodrom'un yapılacağı yöreyi sur içinde bırakacak şekilde, o zamanki Afrodit tapınağının yanından doğuya doğru kıvrılıyor, yaklaşık 15m kotundan, yamaçtan denize paralel gidip sonraki röperlerle Topoi'de Megaralıların eski surlarının temelleri üzerinden Arkadianai yönüne uzanıp Zosimos'un yazdığına göre Hrisopolis'in (Üsküdar) karşısında denize varıyordu. Bu bilgiler kesin olmadığı gibi, Mango da, Severus'un hiç sur yaptırmadığını, ilk surun baştan beri bu çizgiden geçtiğini söyler.[6]
Constantinus Suru: Constantinus I, Byzantion'u çok beğenmiş, gerek savunması kolay olduğundan, gerekse doğuya daha yakın bulunduğundan ve Asya-Avrupa ticaret yolu üzerinde önemli bir ticaret yeri olduğundan bu şehri başkent yapmıştır. 325 yılında başlayan imar faaliyeti, 330'da şehir açıldığında henüz tamamlanmamıştı. Eskisine nazaran daha batıya alınan yeni kara tarafı suru 328'de yapılmıştı. Şehrin bu yeniden kuruluşu, sonraları Hristiyan efsaneleri ile süslenmiştir. Bu efsanelere göre, Constantinus'un, yeni kara tarafı surlarının güzergahını bir meleğin kılavuzluğunda çizmiş olduğu ileri sürülür. Constantinus yeni kurduğu başkente İkinci Roma (= Deutera Rome) adını vermişti, daha sonraki yazılarda buraya Yeni Roma (= Nea Rome) denildiği görülür. Daha sonraları ise buraya Konstantinopolis denilmiştir.
Constantinus I'in kurduğu şehrin kara tarafı suru hiçbir iz bırakmaksızın ortadan kaybolmuştur. Bu sur duvarlarının nereden başlayıp nerelerden geçerek Marmara kıyılarında nerede kıyı surları ile bağlandığı bilinmemektedir. Bu konuda dayanak olarak gösterilen tek delil, günümüze kadar yaşamış olan İsakapısı (Esekapısı) şeklindeki mahalle adıdır. Bu adın, Türk kaynaklarından, 1509'a kadar duran ve bu tarihteki bir depremde yıkılan bir kapıdan veya kapıya benzer bir kemerden dolayı buraya verildiği öğrenilir. Ve bu kapı, Constantinus surunun en önemli girişi olarak kabul edilerek, surun buradan geçtiği ileri sürülür.
Evliya Çelebi ise Seyahatname'sinde Constantinus surlarından şöyle söz eder:
"…Önce İstanbul'un kara tarafında, batı yönünde Yedikule'den ta Eyüb'e varıncaya kadar, iki katlı sağlam kale ve duvarlar yaptı. Birinci kat duvarının yüksekliği 21 zira ve eni 10 zira[7]'dır.iç kat duvarların irtifaı 70 zira yüksekliğinde ve eni 20 zira'dır. Dış surun yüksekliği hendeğin dibinden bendlere kadar 42 zira olup, dibinden temiz sular çıkar. Iki duvar arasına Horasan rıhtımı (kum) konulup sağlam olması sağlanmıştır. Bu rıhtım olan temelin genişliği 80 zira'dır. Dış sur ile iç surun arası 60 zira genişliğinde olup irem bağı gibi bir bahçedir. Halen Topkapısı ile Edirnekapısı arasındaki bahçe, Osmanlı hanedanının Yeniçeri zağarlarının yaylağıdır.
Dış surun dışında da alçak duvarlı bir sur yapılmıştır. Hendeğin dibinden itibaren yüksekliği 25 ve eni 6 zira'dır. Bu iki duvarın arası 40 zira'dur. Bu hesap üzere İstanbul kalesinin kara tarafı üç kat olup, bu duvarların önündeki derin hendek 100 zira'dır. Bu hendek içinde Yedikule'den Silivrikapısı'na kadar deniz gelirdi. Eyüp Ensari kapısından Eğrikapı'ya kadar da yine deniz girerdi. Istanbul kalesi bir adaya benzerdi sanki. Hala kara tarafı bu şekilde, üç katlı, sağlam duvarla çevrilidir. Üç katta 1225 aded büyük kuleler vardır. Her bir kulenin üzerine onar adet gözcü konurdu. Bunlar gece ve gündüz gözcülük ederlerdi."[8]
Günümüzde hiçbir kalıntısı bulunmayan bu eski surların yanısıra, bugün İstanbul'un surları dendiğinde söz konusu olan surlar genellikle; a) Haliç surları, b) Marmara surları, c) Kara surları şeklindeki başlıklar altında incelenmektedir.
Marmara ve Haliç Surlarına, Kara surları kadar önem verilmemiştir. Çünkü deniz, şehri koruyordu, burada surla deniz arasında özellikle dar bir kıyı şeridi bırakıldığı için, gemiyle yaklaşmak, asker çıkarmak, merdiven dikmek hiç kolay değildi. Haliç'in ise bir zincirle devamlı olarak kapalı tutulması gemilerin oradan içeri girmesini önlüyordu. Bu yüzden Bizanslılar, Haliç ve Marmara kıyıları boyunca surların çok güçlü olması için çalışmadılar, tek bir duvarla yetindiler. Ama kara tarafı surları için durum farklıydı. Bütün Avrupa ülkelerinin iştahını kabartan İmparatorluk payitahtı için güçlü bir tahkimat zincirine ihtiyaç vardı.
Kara Surları
II.Theodosius zamanında (408-450), şehrin sınırlarını daha da genişletmek ihtiyacı duyulmuştur. Bunun için de İstanbul yarımadasının daha batısında yeni bir kara tarafı suru yapılmasına karar verilmiştir. Inşaatın kesin başlama tarihi bilinmemekle beraber 413'te kanunla, tamamlanmış olan sur kulelerinin kullanımına ilişkin bir düzenleme getirilmektedir. Buna göre kuleler bulundukları arazinin sahiplerine sunulmaktadır, fakat gerekli hallerde ve savaş durumunda bütünüyle askeri yönetime terkedilecektir. Bu belge ışığında kara surları burçlarının inşaatının 413'te oldukça ileri bir aşamaya gelmiş olduğu veya tamamlandığı kabul edilmektedir.
Plan düzeni, yapı malzemesi, yapım tekniği açılarından ilk bakışta esas sur duvarına göre değişik bir görünüm sunan ön surun daha farklı bir inşaat aşamasının ürünü olduğu kesindir; yapım alanının etkin örgütlenmesi, önce esas sur duvarının tamamlanmasını öngörmüş olmalıdır. A.M.Schneider'in tespitlerine göre ön surdan ilk olarak, 423-4/427-8 yılları arasına tarihlendirilen bir eserde söz edilmektedir.[9]
Doğal engel olan Marmara ve Haliç kıyılarında İstanbul surlarının burçlarla donatılmış tek sıralı bir savunma duvarından oluşmasına karşılık kara tarafında, üçlü bir engelleme düzeni sağlanmıştır. Bir esas duvar (mega teichos), ön sur (mikron teichos,exo teichos) ve bir hendek (taphros) ile aralarında kalan alanlardan meydana gelen engelleme, düşmanı mümkün olduğu kadar uzakta tutmaya çalışmaktan başka değişik seviyelerden yoğun atışlarla, uzak ve yakın menzildeki düşmanı etkili ateş altına alabiliyordu. Bazı araştırmacılar, İstanbul'un kara surlarının tasarımını, askerlik mimarisi bakımından Anadolu'nun çok eski devirlerindeki benzeri yapı sanatının devamcısı sayarlar.[10]
Esas sur, yaklaşık 4,80 m genişlikte, gene yaklaşık 11-14 m yüksekliktedir. 50-75 m aralarla dizilmiş burçlarla donatılmıştır. Uzak görünüşte surlara çok renklilik kazandıran, 5 sıralı tuğla şeritlerin çok sıralı taş örgülerle yaptığı almaşık düzendir. Içi horasanharcı ve iri moloz taş bir dolgu olan duvarın iki tarafı kesme taşlardan oluşmaktadır. Tuğla sıralar bütün duvar kalınlığını kesintisiz geçerek birer hatıl işlevi görmektedir. Burçlar yaklaşık yarım,bir kat kadar esas duvardan daha yüksektirler. Şehir içi tarafında açık ve iki kollu merdivenler duvar üzerine yükselmeyi sağlamaktadır. Ayrı merdivenler duvar seğirdim seviyesinden burç platformuna çıkış vermektedir.
Burç zemin katına şehir içinden giriş bulunmaktadır. Bazı burçların yan kapıları şehir içi ile ön sur arasında zemin katta ilişki kurmaktadır. Bunun dışında iki duvar arasında asıl bağlantı sur kapıları yoluyladır. Burç biçimi çokgen veya dörtgendir. Genel olarak çokgenler, arazinin sur doğrultusunda kırılmalar yapılmasını gerektirdiği noktalarda kullanılmıştır. Dörtgen kuleler yaklaşık 10,23-10,80´9,50-10,15 m boyutlarındadır. Çokgen kule kenarları ise yaklaşık 4,40 m'dir. Iki duvar arası mesafe yaklaşık 13,50 m'dir.
Ön sur, mimari tasarım bakımından esas sura benzerlik gösterir. Yaklaşık 3,85 m genişliğindeki duvar burçlarla donanımlıdır. Ön sur duvarı iki katlı planlanmış, alt kat atış mazgalları ile donatılmıştır. Seğirdim dendanlar tarafından korunmaktadır. Iki esas sur burcu arasına bir tane ön sur burcu rastlamaktadır. Biçimleri dörtgen ve "U" olarak düzenlenmiştir. Bazı burçların yan kapıları ön sur ile hendek arasında bağlantı sağlamaktadır. Burçlar da iki katlı planlanmıştır. Zemin kat, seviye yükseltici alt yapıdır. Ön sur ile hendek çukuru arasında yaklaşık 14 m derinlikte bir alan bulunmaktadır; bunun önündeki 17,50 m genişliğindeki hendek dendanlarla donatılmıştır.
Kara surları üzerindeki kapılar, anayolların şehir dışına çıkış noktalarında düzenlenmiştir. Esas sur kapısı, tek açıklıklı, kemerli, yüksek bir geçittir. Iki yandan iki burç arasına alınarak kapı önünde sıkışık bir alan yaratılmış ve burçlar tarafından korumaya alınmıştır. Iki burç arasında kalan sur perde duvarı, surun taş-tuğla örgüsünün tersine yalnız çok iri kum taşı bloklarla yapılmış ve kapı kemerinde de aynı malzeme kullanılmıştır. Şehir içi tarafında çift kollu merdivenler kapı üstüne çabuk çıkış sağlamakta ve kapı önüne gelen düşmana karşı yoğun savunma yapma imkanı vermektedir. Kapı geçidi mermer söveler arasına alınan ahşap kapı kanatlarıyla geceleri ve savaş anında denetlenebilmekteydi. Tek açıklıklı ön sur kapısı da aynı eksen üzerinde düzenlenmiştir. Esas kapı burçlarının kapsadığı genişlikle eşit boyutta bir prizma olarak ön sur doğrultusundan dışarı taşmaktadır. Ön surun arkasındaki merdivenler, kapı prizmasının üstüne çıkış vermektedir.
Sur kapısından çıkan yolubugün şehir dışına bağlayan Osmanlı dönemi taş köprüleri yerine, antik sur önünde, savunma süresinde sökülen ahşap köprüler düzenlenmiş olmalıdır. Hendekler arazi topoğrafyasına uygun olarak yükselen veya düşen seviyelerde hazırlanmıştır. Düşüş noktalarında yer alan ara duvarlar, hendeği bölmelere ayırmaktadır. Bu bölümlenme ve bulunan bazı su kanalları, hendeklerin savaş dönemlerinde su ile doldurulmuş olabilecekleri düşüncesini yaratmıştır.
Kara surlarını bugün gördüğümüz haliyle inşaat ettirenin II.Theodosius olduğundan söz etmiştik. O zaman işin başında Vali Anthemios vardı. Daha sonra, tam da Attila'nın orduları şehre yaklaşırken, bir depremde bu surların büyük bir kısmı yıkıldı. O zaman, Vali Cyrius Konstantinos yıkılan surları onardığı gibi, dış kaleyi de yaptırdı. Iki ayda surlar tamamlandı ve Attila, Konstantinopolis'i kuşatmaktan vazgeçerek batıya gitti. Sonuç olarak; bin yılı aşkın bir süre boyunca pek çok kere kuşatıldığı halde, İstanbul surları yalnızca iki kez aşılabilen (1204 Latin işgali ve 1453 ), fazla benzeri olmayan, son derece sağlam ve dayanıklı surlardı.
Kara surlarının kapıları, günümüzde aldıkları isimlerle ve eski adlarıyla Marmara tarafından başlayarak sırasıyla şunlardır: Altın Kapı veya Yaldızlı Kapı (Porta Auera), Yedikule Kapısı (Pentapyrgi Kapısı), Belgrad Kapısı (Ksilokerkos Kapısı), Silivri Kapısı (Peges Kapısı), Kalagru Kapısı (Porta tou Kalagru), Mevlevihane Kapısı (Rhegion veya Rhesion Kapısı), Top Kapısı (Ayos Romanos Kapısı), Sulukule Kapısı (Pempton Kapısı), Edirne Kapısı (Harisius veya Hadrianopolis Kapısı), Porta Regia, Eğrikapı, Blahernai Kapısı. Bunların bir bölümü Yunanistan ve Tuna boylarına uzanan askeri yollar üzerinde, diğerleri ise şehre yakın yerleşmelere uzanmaktaydı. Ayrıca iki sur arasında ve hendek önünde irtibatı sağlayan askeri amaçlı kapılar veya tali kapılar bulunmaktadır. Bugün kara surlarında 96 kule tespit edilmiştir. Tali kapılar veya "askeri kapılar", Marmara denizi tarafında 1.burç yanında, 30-31.burçlar arasında, 39-40.burçlar arasında ve 59-60.burçlar arasında olmak üzere dört tanedir. Özellikle esas sur burçları, İstanbul'u sık sık yoklayan depremlerin etkileriyle ya yıkılmış veya işlevini yapamayacak duruma gelmiştir.
Altın Kapı veya Yaldızlı Kapı: Şehrin kara tarafındaki kapılarından en önemlisi olan olan bu kapı, Batı'dan gelen Via Egnatia kara yolunun şehrin ana caddesi Mese'ye bağlandığı büyük tören kapısıdır. Altın kapı, Roma ve Bizans döneminde günlük ulaşıma kapalı, yalnız imparator törenlerine özgü, ancak zaman zaman kullanılan bir kapı idi. Seferlerden dönen İmparatorlar zafer alayları ile şehre bu kapıdan girerlerdi. Yedikule kalesinin içinde bulunan bu kapının, tamamen mermer kaplı ve üç açıklıklı bir zafer takı biçiminde olan girişinin iki yanında, yine her tarafı mermer kaplı çok görkemli iki ileri taşkın pylon (kule) bulunmaktadır. Kapının kemeri ve cephesi altın yaldızlarla süslü olduğundan bu ismi almıştır. Sonraları tehlikeler büyüdükçe bu girişlerin biçimi bozulmuş, içleri örülerek kapatılmıştır.
Yedikule Kapısı: Şehrin güneybatı bölgesindeki bu kuleler topluluğu "Yedikule Hisarları" ya da "Yedikule Zindanı" diye anılır. Bu kapıya Beş Kule kapısı derlerdi. Çünkü beş kulesi vardı. Daha sonra iki kule daha eklendi. Yedikule kapısının iç tarafında, kemerin üstüne, çift başlı Bizans kartalı kabartması işlenmiştir.
Yedikule'deki kuleleri; Bizanslılar, barışta erzak deposu olarak kullanırlardı. Türkler, önceleri kıymetli silahların ve devlet hazinesinin saklandığı yer olarak kullandılar. 16.yy'a kadar, kulelerin üstü, kurşun kaplı kubbelerle örtülüydü. Fatih Sultan Mehmet, Hisar'ın avlusunda muhafızlar için koğuşlar ve cami yaptırmıştı. Silahlarla hazinenin Topkapı Sarayı'na naklinden sonra, Yedikule'nin önemi yavaş yavaş azaldı.
İstanbul'un büyük bir semtine adını vermiş Yedikule'nin bir özelliği de meşhur zindanlarıdır. Kulelerden biri, daha Bizanslılar zamanında, mahpuslar, ölüm hükümlüleri ve işkence görecek kimseler için kullanılmış, burada bu hususlar için özel tertibat, hücreler, kuyular yapılmıştır. Yedikule zindanı, Osmanlılar zamanında da hapishane görevi görmüştür. Zindan olarak kullanılan kule, giriş kapısının karşısına gelenidir. Bu kulenin dibinde, Marmara denizine kadar uzanan bir kuyu vardır. Öldürülenlerin başlarının bu kuyuya atıldığı söylenmektedir.
Belgrad Kapısı: Yedikule'den sonra, en harap durumda olan Belgrad kapısı geliyor. Söylentiye göre burası, sadece içerden surlara çıkmak için yapılan askeri kapılardan biriyken, Osmanlı döneminde açılmış ve kamusal kapı olmuştur. Süleyman, Belgrad'ı fethettikten sonra yanında getirdiği esnafı buraya yerleştirdiği için kapı bu adı almıştır. Surun biraz içersinde Panayia Belgradiu Kilisesi var. Bunun da, Kanuni'nin buraya yerleştirdiği Sırplar için yapıldığı söylenmiştir.
Silivri Kapısı: Bundan sonra gelen Silivrikapı, adı üstünde, Silivri (Silimbrius) yolunun başlangıcıydı. Buraya, yakınındaki Balıklı Ayazma'sının kaynağına atıfla "Peges" de denmektedir. Balıklı kompleksinin çevresi, buralarda hep olduğu gibi, mezarlık dolu; Rum, Ermeni, Türk mezarlıkları var. Greko-Romen şehircilik, nekropolisi şehir ve sur dışına çıkarırdı. Bu mezarlar içinde çok eski bir mezara rastlanmış ve bu aile mezarının içinden çok ilginç nesneler çıkartılmıştır.
Mevlevihane Kapısı: Silivrikapı'yı izleyen kamusal kapı Mevlevihane Kapısı'dır. Bu isim, sur dışındaki bir Mevlevi tekkesinden ötürü verilmiştir. Roma-Bizans dönemindeki adı ise Rhegium'dur. Dış kapısındaki kitabede bu kısımların İmparator İustinos ( İustinianos'un amcası ve ondan bir önceki imparator) ile karısı Sofia ve komutan Narses tarafından ( Bizans'ın son "hadım" generallerinden ) tamir ettirildiği yazılıdır. Bizanslılar buraya "Rus Kapısı" ( Roussion ) da diyorlardı. Çünkü 9.yy'da henüz Hristiyan olmamış bir Rus topluluğu Eyüp'e yerleşmişti. Sonra ayaklanarak şehre bu kapıdan olmak kaydıyla girip çıkma hakkını elde ettiler. Komutanları, bu hakkın kanıtı olmak üzere, kalkanını kapının üstüne çakmıştır.
Son iki kapı oldukça sağlam kaldığı için iç ve dış kapılar, köprü gibi öğelerle, surun eski durumu hakkında oldukça iyi fikir vermektedirler.
Top Kapısı: Bu kapı tarihte pek meşhurdur. Adını Türkler tarafından, fetih sırasında büyük topların bu kapı karşısına yerleştirilmiş olmasından almıştır.
Sulukule Kapısı: Bugün örülü olan bu kapıya, vaktiyle Avarlar'ın şehre bu kapıdan girmeleri sebebiyle "Avarlar Kapısı" da denmektedir. Şehrin dışındaki su yolunun (Lykos deresi) şehre girişini emniyet altına alan bu özel kule, Sulukule adını bugün de hala korumaktadır.
Edirne Kapısı: Bu kapının yeri hakkında çoğu kez şüpheye düşülmüştür. Kimi araştırmacılar bu kapıyı Eğri Kapı'nın olduğu kapı olarak kabul etmek istemişlerse de, bazı topoğraflar bunun doğru olmadığını iddia etmişlerdir. Edirnekapı'nın bulunduğu yer, "Yedi Tepe"nin en yüksek yeridir (76 m kadar ). Ama buradan Topkapı'ya doğru toprak alçalır. Bu alçak kısım, bir zamanlar Lykos deresinin şehre girdiği yerdir. Dolayısıyla kara surları en çok burada alçalır; nitekim, büyük kuşatmada Fatih karargahını burada kurmuş ve şehre buralardan girilmişti.
Bu kapı, Hadrianopolis'e giden yolun başlangıcında olduğu için bu adla anılmaktadır.
Eğri Kapı: Çevresindeki Caligaria isimli mahalleden dolayı bu isimle de anılır. Türklerin bu kapıya eğri demelerinin nedeni kapının kendisinde olan bir bozukluk değildir, kapıdan içeri girmeden önce yolun keskince bir dirsek yapmasındandır. Bu eğrilik, biraz da, kapıya dıştan bitişik bir sahabe türbesinden ileri gelebilir.[11]
Bizans Dönemi'nde Surlara Yapılan Eklemeler
Kara surlarının 96.burcundan sonra Tekfur Sarayı olarak anılan yapı yer almaktadır. 97,98 ve 99 no'lu ön sur burçları da bu sarayın çevresinde yapıyla bütünleştirilmiştir. 99 no'lu burç ile 5.yy'a ait Theodosios duvar hattı sona ermekte ve bu noktadan sonra Constantinus surunun dışında kalan Blahernai yerleşmesinin sur duvarlarıyla ( Mumhane Duvarı )(4.yy) bütünleştiği kabul edilmektedir. Eski Blahernai surlarının varlığı bu bölgede Theodosios Suru'nun yapımını gereksiz kılmıştır. Konstantinopolis kenti dışındaki Blahernai yerleşmesini dört yandan çevreleyen duvar, Haliç kıyısının uzağında kaldığından, 5.yy duvarı kıyıda "pteron"[12] diye anılan özel bir düzenleme getirmiştir.
Sultanahmet meydanının güney yamaçlarına yayılmış olan Bizans Saray bölgesi, Komnenoslar Döneminde (1081-1185) önemini kaybetmeye başlamıştır. I.Manuel Komnenos, Edirnekapı'nın kuzeyinde, Haliç'e inen yamaçta, Ayvansaray'a doğru yayılan Blahernai bölgesini yeni sarayı için seçmiş ve Eğrikapı semtinin doğusundaki terasa yerleştirdiği sarayının emniyetini, eski Blahernai surunun önüne eklediği yeni bir duvar ile sağlamıştır. "Manuel Duvarı", Theodosios surlarının doğrultusuna göre şehir dışına doğru bir yay gibi taşırılmış ve sık yerleştirilmiş 13 güçlü burçla donatılmıştır.
Yüzyıllar boyunca her yenilemede Theodosios duvarlarının tuğla-taş örgüsünün genel karakterine uyulduğu gibi, Komnenos duvarı da bu özelliğe sahiptir. Ancak yakın görünümde çok renklilik, diğer yenilemelerdekinden de serbest bir yorumlamayla uygulanmıştır.
Kırmızı bantlardaki tuğla sırası sayısı yediye çıkarılmış, taş sıraları, ikinci kullanımdaki iri bloklardan oluşmuş ve taş bant yükseklikleri değişken tutulmuştur. Özellikle şehir içi tarafında tespit edilebildiği gibi, Komnenos duvarında gizli tuğlalı duvar tekniği uygulanmıştır. Kuleler "U", çokgen ve dörtgen planlı ve iki katlıdır. Zemin kat, yükseltici alt yapı, birinci kat esas atış katıdır. Platform seviyesi ayrıca atışa hizmet etmiştir. Kat araları tonozludur, atış mazgalları derin nişli planlanmıştır. "Manuel duvarı"nı takip eden tonozlu, çok hücreli yapı, eski bir savunma duvarı kalıntısına batıdan yanaştırılmış olup günümüzde "Anemas Zindanları" şeklinde isimlendirilmekte ve Komnenos sarayları için bir alt yapı oluşturmaktadır. Hemen önünde II.İsaakios Angelos'un (1185-95 ) gene yükseltilmiş bir yapı olan köşkü yer almaktadır.
Karmaşık bir görünümü olan son duvar kesiminin şehir içine bakan duvarı, Theodosios kara surlarının da en kuzey ucudur. Bu son duvar dilimi "Pteron" adını taşımaktadır ve 5.yy'da bir dil gibi Haliç kıyısına kadar uzanarak Blahernai surlarının sışında kalan savunmasız kıyı kesimini korumaya aldığı anlaşılmaktadır. Nitekim 626'da Avar kuşatması sırasında Haliç duvarının batı uçta eksik olduğunu kaynaklar belirtmektedir. Dolayısıyla bugün Haliç kıyısında 450 m kadar uzanan ve 13 burçluk bir duvarın Herakleios ( 610-641 ) tarafından Avar kuşatmasının ardından Pteron'a bağlandığı kabul edilmektedir. Burçları bulunmayan ve düz arazideki Pteron'u korumak için V. Leon'un ( 813-820 ) Pteron'un önüne çektiği ön duvar, daha eski bazı yapı kalıntılarıyla da bütünleşerek karmaşık bir doku yaratmıştır. Pteron'u burçlarla güçlendirmek için Theofilos ( 829-842 ), tuğla örgülü üç kule eklemiştir.
Bizans Dönemi Sur Onarımları
Istanbul kara surları II.Theodosios tarafından 413'teki ilk yapılışlarından günümüze kadar çeşitli depremlerin yanısıra bakımsızlık ve doğanın etkisiyle harap olduklarından onarılmaları gerekmiştir. Tamamlanmalarından kısa bir süre sonra, 447 depreminde 57 burcun birden hasar görmesi üzerine, "praefectus praetorio" Constantinos tarafından kentin ve surların onarımına başlanmıştır. Kaynaklara göre, büyük bir hızla yürütülen onarım iki ayda tamamlanmıştır. Muhtemelen ilk yapımla aynı örgü tekniği kullanıldığı için izleri kolay ayırt edilemeyen bu onarımla ilgili olarak Mevlevihane Kapısı'na yerleştirilen bir yazıt, Constantinos adına taşımaktadır.
Surların 6.yy'daki depremlerden de zarar gördüğü ve kısmi onarımlara gidildiği bazı yazıtlardan anlaşılmaktadır. Bu kapsamda Mevlevihane Kapısı'ndaki İmparator Iustinianos ( 565-578 ) ve eşi Sofia'nın adının bulunduğu yazıt örnek verilebilir.
740 depremi İstanbul'da büyük hasara yol açmış, surlar da harap olmuştur. Imparator III.Leon ( 717-741 ) sur onarımı için özel bir vergi koyarak fon oluşturmuş ve inşaatı tamamlatmıştır. Leon'un bu faaliyeti surlarda bulunan 11 yazıtla belgelenmektedir. bUgün kara surlarının büyük bir kesimi bu dönem yenilemelerinin izlerini taşımaktadır. Yoğun yenileme sonunda II.Theodosios örgüleri burçların ancak alt seviyelerinde ve beden duvarına yakın kesimlerinde kalabilmiştir. Imparator Theofilos döneminde ise özellikle Haliç ve Marmara surlarının balımına gidilmiştir; imparatorun adını taşıyan yazıtların çoğu bu duvarlar üzerindedir.
986 ve 987'deki ve 11.yy'daki depremlerde sur burçları yeniden zarar görmüş ve onarılmışlardır. Imparator II.Basileios ( 976-1025 ) ve birlikte hüküm sürdüğü VIII.Constantinos'un ( 1025-28 ) 1. ve 36. burçlardaki yazıtları, bu depremlerden sonraki onarımlara ait olmalıdır. Üzerinde III.Romanos'un ( 1028-34 ) adının bulunduğu yazıta göre 4. kule de bugünkü biçimini 11.yy'daki yenileme sırasında almıştır.
Tarihi kaynaklara göre, Komnenoslar döneminde ( 11-12.yy ) kentin imarının bir parçası olarak surlar da onarılmıştır. Kaynaklar bu onarımlarla ilgili olarak, III.Aleksios'un adını taşıyan 1197 tarihli bir yazıtın Edirne Kapısı'na konulduğunu yazmaktadır.
1261'de kenti Latin işgalinden kurtaran VIII.Mihael Paleologos, surları yükseltmiş ve dendanları yeniletmiştir. Kaynaklar II.Andronikos döneminde ( 1282-1328 ) surlarda kapsamlı onarımlar yapıldığını belirtmektedir. Daha sonra 1343-44 depremi büyük zarara yol açmış; hasarlar hemen onarılmıştır. Bu onarım sırasında hendek kenarlarına insan boyunda mazgallar yapılmıştır. 1354'deki depremin neden olduğu hasarlar V.İoannes Paleologos'un ( 1341-91 ) çabalarıyla giderilmiştir. Kentin 15.yy'ın ilk çeyreğindeki yaşamı kuşatılma ve savaş tehdidi altında geçtiğinden, hendekler temizlenmiş, özellikle saldırıyı uzak tutmakla görevli ön sur, savunmaya hazır durumda bulundurulmuştur. Mevlevihane Kapısı'ndan denize kadarki ön sur burçlarında görülen çok sayıdaki Paleologoslar dönemi yazıtı, bu onarım çalışmalarını yansıtmaktadır. Imparator VIII.İoannes'in adını taşıyan yazıtlar onarımların hemen hemen Osmanlıları'ın 1453 kuşatmasına kadar sürdüğünü göstermektedir.
Osmanlı'dan Günümüze Sur Onarımları
Kentin Osmanlılarca alınması sırasında ağır top ateşiyle yıkılan surlar, kentin ilk kadısı Hızır Bey Çelebi başkanlığında elden geçirilmiş ve onarılmıştır. (1454) topkapı Sarayı Müzesi'nde bulunan bir belgeye göre (TSMA D. 11975 ), Hızır Bey'den surun Bali Kapı ile Topkapı arasındaki kısmının gediklerinin onarımı istenmiştir. Hızır Bey'in padişaha sunduğu rapora göre yükseklikleri 1-20 zira arasında değişen, toplam 342 zira ( ykş 240 m ) uzunluğundaki harap duvar ve burç, bazen temelinden yenilenerek onarılmıştır.
Kara surlarının Osmanlılar döneminde maruz kaldıkları büyük sarsıntılardan ilki "küçük kıyamet" olarak anılan ve 45 gün süren 1509 depremidir. 49 kulenin zarar gördüğü bu felaketin neden olduğu hasarın onarımı için Mimarbaşı Ali bin Abdullah, mimar Bali ve Mahmud yönetiminde 8000 işçi bir yıl çalışmıştır. Bu onarımla ilgili olarak 1510'da Silivri Kapısı ve Edirne Kapısı'na birer yazıt konulmuştur.
Silivri Kapısı'ndaki yazıtın yeri bugün boştur; Edirne Kapısı'ndaki ise kapının batı cephesinde, tuğla kemerin aynası içinde yer alan bir Arapça dörtlüktür.
17.yy'da, IV. Murad döneminde Sadrazam Bayram Paşa tarafından surlar onartılmış ve badana ettirilmiştir. Bu çalışmayla ilgili olarak IV. Murad adına hazırlanan 1635 tarihli bir yazıt Edirnekapı'nın şehir içi tarafına, geçidin güney yan duvarı üzerine yerleştirilmiştir.
1656'da Bozcaada ve Limni'yi alan Venedik donanmasının İstanbul'a kadar gelmesi tehlikesi karşısında Sadrazam Boynueğri Mehmed Paşa Marmara surlarını badanalattırmış, Ahırkapı ile Yedikule arasındaki surların üstüne yapılan evleri yıktırmıştır.
Vakanüvis Raşi'e göre, 1690 depreminde sur kapılarından Topkapı ve 1719 depreminde kara surlarının Edirnekapı'da Mihrimah Sultan Cami karşısındaki bölümü ile Marmara surlarının Yedikule'den Ahırkapı'ya kadar olan kısmının duvar ve burçları hasar görmüştür. Her iki depremin neden olduğu hasarların giderilmesi için büyük bir mali destekle III. Ahmed döneminde, 1722'de onarım çalışmaları başlatılmıştır. Yedikule, Ahırkapı ve Narlıkapı'daki onarım yazıtlarında, III. Ahmed ve Sadrazam Damat İbrahim Paşa'nın adları geçmektedir.
Istanbul'un geçirdiği en ağır yer sarsıntılarından biri olan 1766 depreminde yıkılan beden duvarları ve üç kulenin onarımı için Hacı Mehmed Ağa görevlendirilmiştir. 1855'teki şiddetli depremde surlarda yer yer çatlaklar oluştuğuna Tarih-i Cevdet'de değinilmiştir. Surlara zarar veren son büyük deprem 1894'te olmuş ve bunu izleyerek onarım için keşifler yapılmıştır. Ancak 20.yy'ın başında Osmanlı Devleti'nin içinde bulunduğu ekonomik sıkıntılar ve onu izleyerek gelişen savaşlar nedeniyle bu onarımlar tam olarak gerçekleştirilememiş ve surlar harap bir durumda 1950'lere kadar gelmiştir.
500. fetih yıldönümü kutlamaları sebebiyle Topkapı'dan Ulubatlı Hasan burcu ve çevresi restore edilmiştir. 1956'da Vatan, Millet caddelerinin ve Marmara sahil yolunun açılışıyla kesilen ve harap durumda olan surlar onarılmıştır. Surun özellikle Edirnekapı'daki restorasyonu, harabe karakterine fazla müdahele edilmesi nedeniyle eleştirilmiştir. Unesco tarafından "Dünya Mimari Mirası" listesine alınan İstanbul kentinin en önemli arkeolojik değerlerinden biri olan surların onarımı için İstanbul Büyük Şehir Belediyesi tarafından 1980'lerin ikinci yarısında bir çalışma başlatılmıştır. Surların onarımı için Taç Vakfı ile bir anlaşma yapılmış ve ilk proje konusu olarak en harap durumdaki Belgrad Kapısı seçilmiştir. 1986'da hazırlanan projeyle 1987'de Belgrad Kapısı'nın rökonstrüksiyonuna gidilmiştir. Onu izleyerek Silivri Kapısı ve Mevlevihane Kapısı onarılmış, Ayvansaray'da V.Leon döneminde ön duvarın ve çevresinin onarımına başlanmıştır. Özellikle Belgrad Kapısı'nda, surun 5.yy'da olduğu gibi, tüm ayrıntılarıyla yeniden yapılmaya çalışılması arkeolojik bir yapı için kabul edilebilirlik sınırlarının çok üstüne çıkmıştır.
Belgrad Kapısı ile Silivri Kapısı arasındaki ön sur ve hendek duvarlarının da benzer şekilde tüm ayrıntılarıyla yeniden yapılmaları, mesleki ve akademik çevrelerce eleştiriyle karşılanmıştır. Dönemin belediye başkanının adıyla anılan restorasyon ve rökonstrüksiyonlara karşı gelişen tepkiler, belediye yönetiminin 1989'da değişmesinden sonra mevcut durumun en az müdaheleyle korunması ilkesinin benimsenmesini getirmiştir. Bu kez restorasyonların Yedikule bölgesinde, sahil yoluyla demiryolu arasındaki deri fabrikalarının yıkılması sonucu açığa çıkan harap durumdaki sur bölümünde, özgün nitelikte malzeme ve teknik kullanılarak yapılması ve esas olarak sağlamlaştırma temeline dayanan müdaheleler getirmesi istenmiştir. 1991'de 1.ile 6.kule arasında başlanan onarım çalışmalarının sonuçları ortaya çıkıp tartışılmadan, belediye yönetimi 1992'de yaptığı yeni ihaleler ile, Kara, Haliç ve Marmara surlarında çok sayıda yeni onarımlar başlatmıştır. Bu sayısal çoğalma beraberinde olumsuzlukları da getirmiştir.
Rölövesi tamamlanmadan, restorasyon projesi hazırlanmadan uygulamaya başlayanlar, yeterli denetim olmadan uygulama yapanlar, bu onarımları başlatan ve surların korunmasını amaçlayan korumacı yaklaşımı hedefinden saptırmıştır. 1994 yerel seçimlerinden sonra da uygulamalar durmuştur.
[1] S.Eyice, "Tarih içinde İstanbul ve şehrin gelişmesi",Atatürk Konferansları VII (1975) Ankara,1980, sf.90
[2] Bugünkü Kadıköy semtinin Bizans dönemindeki adı.
[3] Roma ölçü birimi.1 stadion, yaklaşık 185 m'ye karşılık gelmektedir.
[4] P.Gyllius, "İstanbul'un Tarihi Eserleri",çev.E.Özbayoğlu,Eren Yayıncılık,İst.1997, sf.30
[5] H.Tezcan, "Topkapı Sarayı ve çevresinin Bizans Devri Arkeolojisi", İst.1989 , sf.11-12
[6] C.Mango, "The Byzantine Inscriptions of Constantinople", Paris 1985
[7] Dirsekten orta parmak ucuna kadar olan bir uzunluk ölçüsü.
[8] E.Çelebi, "Seyahatname" Tam metin,C.I-II. İst.sf.33
[9] İstanbul Ansiklopedisi, C. 7, sf.77
[10] S.Eyice, a.e. sf.99
[11] M.Belge, "İstanbul Gezi Rehberi", Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İst.1999, sf.60-61
[12] Bir tür siper.
KAYNAKÇA:
SEMAVİ EYİCE, "TARİH İÇİNDE İSTANBUL VE ŞEHRİN GELİŞMESİ", Atatürk Konferansları VII (1975), Ankara, 1980.
PETER GYLLİUS, "İSTANBUL'UN TARİHİ ESERLERİ", Çev: E.Özbayoğlu, Eren Yayıncılık, İstanbul, 1997.
HÜLYA TEZCAN, "TOPKAPI SARAYI VE ÇEVRESİNİN BİZANS DEVRİ ARKEOLOJİSİ", İstanbul, 1989.
CYRILL MANGO, "THE BYZANTINE INSCRIPTIONS OF CONSTANTINOPLE", Paris, 1985.
EVLİYA ÇELEBİ, "SEYAHATNAME" Tam Metin, C.I-II, İstanbul.
MURAT BELGE, "İSTANBUL GEZİ REHBERİ" ,Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999.
C.ESAD ARSEVEN, "ESKİ İSTANBUL", İstanbul Kütüphanesi Yayınları, İst, 1989.
KAROLY KÖS, "İSTANBUL ŞEHİR TARİHİ VE MİMARİSİ", T.C.Kültür Bakanlığı Yayınları, Sanat-Sanat Tarihi Dizisi, 108-7, Ankara, 1995.
İSTANBUL ANSİKLOPEDİSİ, C. 7.
---
Burcu YAMANSAVAŞÇILAR
(MSÜ.FEN-EDEB. FAK. Sanat Tarihi)
yilmaz - 15. Jan, 02:47
